- 1397/09/20
معماری مسجد و فرش های سجاده ای محرابی
معماری اسلامی
معماری یعنی هنر خلق و ساخت سازه‌های پیچیده هندسی که ارتباط تنگاتنگی با روح زیبایی‌شناسی انسان دارد. معماری قدمتی به درازای تاریخ انسان خردمند دارد و همواره رو به تکمیل و پیشرفت بوده است. کشور ما ایران در این هنرِ مبتنی بر نبوغ، علم ریاضیات و هندسه ید طولایی دارد و در برهه‌های تاریخی سرآمد جهان بوده است. با ورود اسلام به ایران، معماری اسلامی و ایرانی بر هم اثر گذاشتند و الهام‌بخش یکدیگر شدند.
معماری اسلامی یکی از برجسته‌ترین جلوه‌های هنر و فرهنگ است که تاثیر عمیقی بر طراحی ساختمان‌ها در سراسر جهان داشته است. این معماری با تأکید بر تقارن، استفاده از عناصر طبیعت، نمادهای دینی و طرح‌های هندسی پیچیده، شکوه زیبایی و معنویت را به نمایش گذاشته است.
ویژگی‌های بارز معماری اسلامی شامل الگوهای پیچیده هندسی و ریاضی، قوس‌های متقارن در طاق‌ها و گنبدها است که هم در مساجد و هم در سایر بناها دیده می‌شود. همچنین تزییناتی مانند کاشی‌کاری‌های رنگارنگ با نقش‌های اسلیمی و ختایی و خطاطی‌های زیبا، علاوه بر جلوه‌ای هنری، فضایی روحانی و مقدس ایجاد می‌کند.
اجزای اصلی معماری مساجد ایرانی اسلامی
مساجد در ایران اجزای مشخصی دارند. اینکه چه تعداد از این اجزا و عناصر در معماری مسجد لحاظ شود، بستگی به عواملی از جمله شرایط اقتصادی و موقعیت جغرافیایی دارد. صحن و حیاط، ایوان، رواق، گنبد، مناره و گلدسته، محراب، شبستان از عناصر مشترک مساجد در ایران می‌باشد. در این بین وجود شبستان و محراب ضروری است و قابل حذف نمی‌باشد.
صحن و حیاط:
محوطه‌ای بزرگ و سر باز که با دیوارهایی در چهار ضلع آن احاطه شده است. معمولا در مرکز صحن حوض بزرگی از آب زلال قرار دارد که هنر معماری بنای مسجد در آن انعکاس می‌یابد. صحن محل تجمعات و تردد است و فضای معنوی آن تداعی‌گر حس دعوت شدن به بارگاه و آستان قدسی والا می‌باشد.
ایوان:
خارج از بنای مسجد، بین صحن و شبستان؛ محوطه‌ای با ارتفاع بلندتر از صحن قرار دارد که محل ورود و خروج به شبستان را معین می‌کند. وجود ایوان یک زینت باشکوه است، علاوه بر بخشیدن جلوه‌ای سه‌بعدی به معماری مسجد؛ دارای طاقی است که تزئینات چشم‌نوازی همچون کاشی‌کاری و خطاطی‌های زیبا دارد و نمود آن را بیشتر می‌نماید.
رواق:
رواق در معماری مسجد فضایی سرپوشیده و راهرو مانند است که بین صحن مسجد و فضاهای داخلی قرار می‌گیرد. این بخش به‌طور معمول با استفاده از طاق‌ها و ستون‌ها طراحی می‌شود تا هم عملکردی کاربردی داشته باشد و هم به زیبایی معماری کمک کند. از رواق برای ایجاد سایه و پناهگاهی در برابر آفتاب و باران استفاده می‌شود و فضایی برای رفت و آمد و ارتباط بین حیاط مسجد و شبستان است. رواق‌ها با الگوهای هندسی و معماری اصیل خود، جلوه‌ای بی‌بدیل به مساجد می‌بخشند و نقش مهمی در جریان هوا و راحتی تردد دارند.
گنبد:
گنبد یکی از اصلی‌ترین و نمادین‌ترین عناصر در معماری مساجد است. گنبدها در بالای شبستان اصلی و فضای مرکزی مسجد قرار می‌گیرند و با شکل منحنی خود، حس بلندی و عظمت را به فضای داخلی می‌دهند. از منظر بیرونی هم وجود این سازه دوار، به هیبت و شکوه مساجد می‌افزاید. گنبد از نظر کاربردی به انتقال صدا در فضای مسجد کمک می‌کند و باعث می‌شود هوا بهتر جریان پیدا کند. از سوی دیگر، با طراحی هندسی و تزئینات داخلی آن مانند کاشی‌کاری‌ها و آیات قرآنی، فضایی روحانی و آرامش‌بخش را سبب می‌شود. این سازه هندسی نوعی نماد پیوند بین آسمان و زمین در معماری اسلامی محسوب می‌شود و جلوه‌ای شکوهمند به کل ساختمان مسجد می‌بخشد.
مناره و گلدسته:
مناره یا گلدسته نیز یکی دیگر از اجزای برجسته و نمادین معماری مساجد است. گلدسته‌ها به شکل برج‌های بلند در کنار یا اطراف مسجد ساخته می‌شوند و به عنوان نقطه‌ای شاخص برای دعوت به نماز (اذان) استفاده می‌شوند. از نظر ظاهری، گلدسته‌ها با طراحی‌های بلند و منحنی‌های خاص خود، به معماری مسجد عظمت و شکوه می‌بخشند. این برج‌ها علاوه بر کارکرد مذهبی، مظهر زیبایی‌شناختی نیز محسوب می‌شود و تزئینات بیرونی آن، با عناصر معماری اسلامی هماهنگ است. گلدسته‌ها از فاصله دور نیز به عنوان نمادی از مسجد قابل شناسایی بوده و نشان‌دهنده حضور مکان عبادی در جامعه هستند.
شبستان:
شبستان همان جایی است که در آن به فرائض دینی می‌پردازیم، نماز جماعت می‌خوانیم و در آیین‌های دینی مشارکت می‌کنیم. در معماری مساجد، شبستان فضایی سرپوشیده و وسیع است که برای برگزاری نماز و مراسم مذهبی طراحی شده است. این بخش با ستون‌ها و طاق‌های منظم تقسیم‌بندی می‌شود و محیطی آرام و دلنشین برای عبادت ایجاد می‌کند. ترجیح معماران در روشنایی شبستان، ورود نور طبیعی از طریق پنجره‌هاست که فضایی روشن اما ملایم فراهم می‌سازد. نورپردازی سقفی مثل لامپ و پرژکتورها برای تقویت روشنایی و همچنین روشن کردن شبستان در تاریکی شب به کار می‌رود. شبستان به دلیل خنکی و طراحی ساده‌اش، جایگاهی آرام برای نمازگزاران است و به عنوان یکی از بخش‌های ضروری مساجد شناخته می‌شود.
- کاشی‌کاری‌ها و تزئینات هندسی
- محراب‌های زیبا
- پنجره‌های مشبک و شیشه‌های رنگی
- منبرهای چوبی یا سنگی
- طاق‌ها و ستون‌های بلند
- فرش‌های یکپارچه زیبا یا فرش‌های سجاده‌ای محراب به‌صورت رولی
المان‌هایی است که در معماری شبستان باعث ایجاد فضایی چشم‌نواز می‌شود.
محراب:
محراب در معماری مسجد، فضایی نیمه‌گودال و تزئین‌شده است که جهت قبله، یعنی سمت کعبه در مکه، را نشان می‌دهد. امام جماعت هنگام اقامه نماز در محراب می‌ایستد و نمازگزاران به او اقتدا می‌کنند.
در بندهای بعدی به‌صورت مفصل در مورد فلسفه محراب و وجه تسمیه آن صحبت خواهیم کرد.
نخستین مساجد ایرانی اسلامی در زمان کدام سلسله ساخته شد
نخستین مساجد ایرانی اسلامی در دوران حکومت سلسله امویان (661-750 میلادی) ساخته شدند. با ورود و گسترش اسلام به ایران، سرزمین ما با فرهنگ اسلامی آشنا شد و ذوق هنرمندان معماری به طراحی و ساخت مساجد برای برپایی نماز و تجمعات مذهبی سرازیر گردید. در ابتدا مساجد ساده‌ای ساخته می‌شدند که الهام‌گرفته از معماری بومی ایران و نیازهای اسلامی بودند. یکی از نخستین نمونه‌های مساجد ایرانی اسلامی، مسجد جامع فهرج در یزد است که با وجود گذر زمان از دل قرن‌ها، همچنان پا برجاست.
هر چه پیش‌تر رفتیم، بر زیبایی مساجد افزوده شد. بیشترین نقش معماری، در مساجد جامع هر شهر تمرکز یافت. هنوز هم مساجد جامع نمادی تاریخی از تلفیق هنر معماری ایران با فرهنگ اسلامی است.
تاریخچه معماری مساجد
تاریخچه معماری مساجد به زمان صدر اسلام و نخستین جوامع مسلمان بازمی‌گردد. نخستین مسجد در جهان، مسجد قبا در نزدیکی مدینه است که به دستور پیامبر اسلام ساخته شد. پیامبر گرامی اسلام در هجرت خویش از مکه به مدینه، چند روزی در قبا بیتوته کردند تا یاران همراه به آنجا برسند. مردم قبا که ارادت به اسلام و پیامبر راستینش داشتند، در همین چند روز تقاضای ساخت را ارائه نمودند. از آن زمان تا کنون، معماری مساجد دچار تحولات زیادی شده و در هر منطقه با توجه به شرایط فرهنگی و جغرافیایی تغییراتی داشته است. در ایران، معماری مساجد با تلفیق هنر اسلامی و معماری بومی ایرانی، آثاری منحصر به فرد خلق کرده است. از دوران صفویه تا قاجاریه، ساخت مساجد باشکوه با تزئینات کاشی‌کاری و طرح‌های هندسی به اوج خود رسید.
انواع مسجد در ایران
در ایران مساجد تاریخی و مشهور در انواع مختلف با ویژگی‌های منحصر به فرد ساخته شده است. از جمله می‌توان به مساجد شبستانی، چهار ایوانی، دو ایوانی و چهار طاقی اشاره کرد. هر یک از این مساجد با توجه به اقلیم، شرایط فرهنگی و تکنیک‌های معماری زمان خود طراحی و ساخته شده‌اند. برای مثال، مساجد شبستانی بیشتر در مناطق گرمسیر ساخته می‌شوند تا فضای داخلی خنک‌تری فراهم کنند. همچنین مساجد چهار ایوانی با داشتن چهار ایوان در اطراف حیاط مرکزی، نوعی نماد قدرت و تقارن در معماری اسلامی بوده‌اند.
مساجد دو ایوانی ایران
مسجد دو ایوانی یکی از الگوهای معماری در ایران است که بیشتر در دوران ایلخانیان و تیموریان ساخته شده‌اند. در این نوع مساجد، دو ایوان بزرگ و موازی در دو طرف حیاط مرکزی قرار می‌گیرند. ایوان اصلی به عنوان ورودی مسجد و ایوان دیگر به ورودی سمت قبله و محراب است. این نوع طراحی، نماد تقارن و هماهنگی در معماری اسلامی ایرانی به شمار می‌رود. مسجد جامع کاشان، مسجد ملک زوزن و مسجد جامع ساوه از نمونه‌های برجسته این سبک معماری در ایران هستند. مسجد ملک زوزن از آثار ملی ایران که در سده هفتم ساخته شده است، هنوز هم یک شاهکار معماری خیره‌کننده به شمار می‌رود که گردشگران بسیاری را به دیدار از ایستادگی این مسجد در دل دشت‌های سوزان می‌کشاند.
مسجد چهار ایوانی
مساجد چهار ایوانی یکی از پرکاربردترین الگوهای معماری در ایران و کشورهای اسلامی هستند. این نوع مسجد دارای یک حیاط مرکزی است که در چهار طرف آن چهار ایوان بلند و متقارن قرار دارد. ایوان‌ها به عنوان فضاهای نیمه‌باز برای تجمع و عبور و مرور استفاده می‌شوند و اغلب ورودی اصلی مسجد در ایوان بزرگ‌تر قرار دارد. مسجد امام اصفهان نمونه برجسته‌ای از این نوع مساجد است که با تزئینات کاشی‌کاری و خطوط معماری منحصر به فرد، شکوه معماری اسلامی را به نمایش می‌گذارد.
مساجد چهار طاقی
مساجد چهار طاقی یکی از الگوهای ساده اما زیبا در معماری اسلامی است. این نوع مساجد بیشتر در دوران پیش از اسلام و در بناهای زرتشتی دیده می‌شد، اما پس از اسلام در ساخت مساجد نیز مورد استفاده قرار گرفت. چهار طاقی‌ها از چهار قوس بلند تشکیل شده‌اند که یک فضای باز و مرکزی را احاطه می‌کنند. این سبک به دلیل سادگی و استحکام، در مناطق مختلف ایران به کار گرفته شده است. مساجد جامع یزد و اردبیل، دو نمونه بارز و معروف از این سبک معماری به شمار می‌روند.
مساجد شبستانی
مساجد شبستانی یکی از قدیمی‌ترین انواع مساجد در ایران هستند که عمدتا در مناطق گرمسیر ساخته می‌شوند. شبستان به فضای مسقف و ستون‌دار مسجد گفته می‌شود که نمازگزاران در آن جمع می‌شوند. این نوع مساجد به دلیل داشتن سقف‌های بلند و ستون‌های متعدد، فضایی خنک و سایه‌دار برای نمازگزاران فراهم می‌کنند. یکی از معروف‌ترین مساجد شبستانی، مسجد جامع شیراز است که با طراحی خاص خود همچنان از جذابیت‌های معماری ایرانی اسلامی به شمار می‌رود.
نکته: شبستان رکن اصلی همه مساجد است، اما هر مسجدی شبستانی نیست.
فرق رواق و شبستان
رواق به فضای نیمه‌باز و سرپوشیده‌ای اطلاق می‌شود که اطراف حیاط مسجد یا ورودی‌های آن قرار دارد. رواق‌ها اغلب برای استراحت و انتظار قبل از ورود به مسجد استفاده می‌شوند. اما شبستان به فضای مسقف داخل مسجد گفته می‌شود که محل اصلی برای اقامه نماز و تجمع نمازگزاران است.
آیا شبستان جزء مسجد است؟
بله، شبستان رکن اساسی مسجد است. در واقع، مسجد می‌تواند گنبد، مناره، ایوان، صحن و... نداشته باشد، اما وجود شبستان به علت برپایی عبادات جمعی و فرائض دینی؛ بخش لاینفکی از معماری مسجد است.
اصول معماری مسجد
اصول معماری مسجد بر مبنای سادگی، معنویت و تقارن استوار است. طراحی مساجد باید به گونه‌ای باشد که فضایی روحانی و آرامش‌بخش برای عبادت و تجمع مسلمانان فراهم کند. یکی از اصول اصلی در معماری مسجد، توجه به جهت قبله است. تمام فضاهای مسجد به سمت قبله طراحی می‌شوند و محراب به عنوان نقطه‌ای مشخص برای جهت‌گیری نمازگزاران قرار می‌گیرد.
یکی از مساجد مدرن امروزی که با معماری بسیار پیچیده و المان‌های بصری تجملاتی و گران‌قیمت ساخته شده است، مسجد شیخ زائد در ابوظبی امارات است. جالب است بدانید بزرگترین فرش یکپارچه جهان در این مسجد، یک فرش دستباف ایرانی است. قبلاً در بخش مقالات وبسایت سجاده نقش کاشان، این اثر حیرت‌انگیز را برای شما معرفی کرده‌ایم. از شما دعوت می‌کنیم با مراجعه به لینک زیر با این مسجد با شکوه آشنا شوید.
طراحی مناره مسجد
مناره یکی از اجزای اصلی و نمادین مساجد در معماری اسلامی است. مناره‌ها علاوه بر جنبه زیبایی‌شناختی، نقش مهمی در فراخوانی مسلمانان به نماز ایفا می‌کنند. طراحی مناره‌ها با توجه به ارتفاع زیاد و استوانه‌ای شکل بودنشان، به گونه‌ای است که از دوردست‌ها قابل مشاهده باشند. در ایران، مناره‌ها با کاشی‌کاری‌های ظریف و الگوهای هندسی تزئین می‌شوند. مناره‌ها عموماً در ورودی اصلی مسجد یا در گوشه‌های آن قرار می‌گیرند و به عنوان نشانه‌ای از حضور مسجد در فضای شهری عمل می‌کنند.
طراحی داخلی مسجد
طراحی داخلی مسجد باید همزمان احساس آرامش، هماهنگی و معنویت را برای نمازگزاران فراهم کند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های داخلی مسجد، شبستان است که محلی برای تجمع و اقامه نماز می‌باشد. استفاده از تزیینات هنری همچون کاشی‌کاری، خطاطی اسلامی و گچ‌بری‌های پیچیده در طراحی داخلی مسجد، علاوه بر زیبایی بصری، فضایی روحانی و آرامش‌بخش ایجاد می‌کند. نورپردازی طبیعی از طریق پنجره‌ها و شیشه‌های رنگی نیز به جلوه‌های معنوی فضا افزوده و حالتی عرفانی به آن می‌بخشد.
محراب مسجد، مرکز عبودیت و اقتدا
محراب یکی از مهم‌ترین عناصر معماری مسجد است که جهت قبله را نشان می‌دهد و در هنگام نماز جماعت، محل قرار گیری پیش نماز یا امام جماعت است. محراب ها به شکل نیم‌دایره یا قوس طراحی می‌شوند. معمولاً با تزیینات زیبا و هنری همچون کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری و خطوط اسلامی مزین می‌شود. نقش اصلی محراب، هدایت نمازگزاران به سمت قبله و ایجاد فضایی متمرکز برای عبادت است.
فرش‌های سجاده‌ای محرابی
جای‌گیری محراب در مساجد، بعدها سبب شد فرش مسجد نیز از این نمونه الگو بگیرد و با طراحی فرش‌های محرابی که همان فرش‌های سجاده‌ای هستند؛ توجهات بیشتری به سمت طرح و نقش محراب مسجد جلب شود. چراکه تناسب طرح و رنگ فرش‌های سجاده‌ای با محراب مسجد، نمونه زیبایی از هنر اسلامی ایرانی را به نمایش می‌گذارد و همان‌طور که جهت محراب نمایانگر جهت قبله می‌باشد، جهت فرش سجاده‌ای نیز در جهت قبله است. هماهنگی در صفوف و انسجام نمازگزاران از مزایای استفاده از فرش‌های سجاده‌ای محراب در مساجد می‌باشد.
از ابتدا به دلیل نشئت گرفتن از آئین مهرپرستی محراب‌ها به شکل گنبد ساخته می‌شدند و در دو طرف آن نمادهای طلوع و غروب وجود داشت. بعدا دعاها، نام‌های خدا و سوره‌های قرآن در محراب مساجد به نمایش گذاشته شدند.
برای مشاهده‌ی طرح‌های زیبای فرش‌های سجاده‌ای محرابی و خرید سجاده فرش به سایت سجاده نقش سر بزنید. شرکت سجاده فرش سجاده نقش شرایط ویژه‌ای برای فروش فرش مسجد با مناسب‌ترین قیمت سجاده فرش فراهم کرده است.
مشاهده کلیه طرح های فرش سجاده ای
معنی کلمه محراب در قرآن
تفسیرهای گوناگونی در مورد معنی محراب و تناسب آن با محراب مسجد وجود دارد. برخی از مفسرین؛ محراب را ریشه کلمه «حرب» یعنی جنگ می‌دانند که در این صورت محراب مسجد محلی برای جنگیدن با نفس و امیال دنیوی تفسیر می‌گردد. در برخی تفاسیر دیگر، محراب به صدر مسجد تعبیر می‌شود.
کلمه "محراب" در قرآن به معنای مکانی مقدس و برجسته برای عبادت آمده است و به مکانی اشاره دارد که پیامبران در آن به عبادت و راز و نیاز با خداوند مشغول بودند. به طور خاص، در داستان حضرت مریم و حضرت زکریا، به محراب به عنوان مکانی برای عبادت و دریافت الهامات الهی اشاره شده است. این واژه در فرهنگ اسلامی به نقطه‌ای مقدس در مسجد که نمازگزاران به سمت آن نماز می‌خوانند تبدیل شده است.
چرا محراب در معماری مسجد پایین‌تر از سطح شبستان است؟
محراب در معماری مساجد اغلب به شکل فرورفته و پایین‌تر از سطح اصلی زمین طراحی می‌شود تا تمرکز نمازگزاران را به سمت قبله و نقطه عبادت جلب کند. این طراحی از یک سو نمادی از تواضع و فروتنی در برابر خداوند است و از سوی دیگر فضایی را ایجاد می‌کند که امام جماعت به راحتی دیده و شنیده شود. قرار گرفتن محراب در یک فضای نیم‌دایره‌ای یا قوسی، باعث تقویت صدا و انعکاس آن به سمت نمازگزاران نیز می‌شود.
.
